Mật ong bạc hà là loại mật ong được người Mông ở cao nguyên khai thác từ mật của những cây hoa bạc hà – loại thảo mộc mọc hoang dại ở vùng núi cao thuộc các huyện Quản Bạ, Yên Minh, Đồng Văn, Mèo Vạc của tỉnh Hà Giang. Đây cũng là một sản vật đặc sản mà hầu hết khách du lịch đã đến Hà Giang đều chọn mua về làm quà tặng những người thân thiết của mình, không những mang giá trị vật chất và còn là giá trị tinh thần, văn hóa của đồng bào dân tộc vùng cao nguyên núi đá Hà Giang.

Bạc hà là loài cây mọc dại nhiều ở vùng cao, hoa có màu tím hồng và nở vào khoảng tháng 9 đến tháng 12 âm lịch hằng năm. Bên cạnh màu sắc đẹp mắt, khi hoa nở sẽ thu hút những chú ong lấy mật và tạo nên mật ong hoa bạc hà có mùi thơm đặc trưng. Mật ong bạc hà Hà Giang được khai thác từ mật cây hoa bạc hà (loài cây dại mọc nhiều tại Hà Giang) thuộc huyện Đồng Văn, Mèo Vạc Hà Giang, Quản Bạ, Yên Minh tỉnh Hà Giang. Cũng bởi tính chất mọc dại của mình mà sản lượng mật thu hàng năm không quá nhiều. Bù lại, loại hoa bạc hà này lại thích ứng tốt với điều kiện tự nhiên khắc nghiệt tại đây, mang đến hương vị rất riêng cho mật ong bạc hà Hà Giang.
Tinh túy từ đất trời
Mật ong bạc hà nguyên chất có màu xanh nhạt pha chút màu vàng nhạt tự nhiên. Tùy theo tỉ lệ hạt phấn bạc hà có trong mật khác nhau mà màu sắc của mật cũng mang sắc đậm nhạt riêng. Mang trong mình tinh túy của loài hoa, loại mật ong này có mùi đặc trưng riêng, vị ngọt dịu mát và sánh đặc. Nó có thể được coi là một trong những thứ mật có hương vị thơm ngon nhất ở Việt Nam. Chính vì bạc hà là loại cây mọc dại nên sản lượng thu được không nhiều, giá bán cũng cao hơn so với các loại mật ong khác.
Với gần 1000 đõ ong trải dài khắp các huyện vùng cao của tỉnh Hà Giang. Mỗi khi vào chính vụ thu hoạch mật anh Bùi Tuấn Cường cùng rất nhiều công nhân phải di chuyển hàng ngày. Để đến nơi đặt đàn ong khu có vườn hoa bạc hà. Việc đi lại rất vất vả, có khi phải đi bộ vài cây số, khuân vác đồ dùng, thiết bị quay, lọc mật.

Theo chân những người nuôi ong vùng cao tại Hà Giang mới thấu hiểu được sự vất vả, khó khăn nơi rẻo cao vùng biên ải. Anh Bùi Tuấn Cường, Giám đốc Công ty Mật ong bạc hà Hương Lâm người đã có trên mười năm sinh sống cùng những đàn ong khắp vùng đất Hà Giang này cho biết. Để nuôi ong để lấy mật nhất định phải là ong ta (còn gọi là ong ruồi). Loại ong này kiếm mật rất chăm chỉ, có chu kỳ sống khoảng 45 ngày. Chỉ sau 15 ngày từ lúc ra đời, ong đã bắt đầu đi kiếm mật thành thạo.
Hiện nay, vào mùa hoa bạc hà nở trên địa bàn các huyện Mèo Vạc, Đồng Văn, Yên Minh, Quản Bạ đã có nhiều chú ong tỉnh khác di cư đến địa phương để làm mật ong bạc hà. Các chú ong vãng lai này là loại ong nhập, nguồn gốc từ Nam Mỹ, Italya… chúng ăn tạp, thậm chí ăn cả côn trùng hoặc ong địa phương để tồn tại. Tuy nhiên các loại ong này lại cho chất lượng mật không tốt, không thơm ngon bằng mật từ ong ta. Mật ong chuẩn là điều kiện tiên quyết làm nên thương hiệu mật ong bạc hà Hà Giang.
Mật ong bạc hà Hà Giang có mùi thơm đặc trưng, không nhất thiết phải có mùi cây bạc hà, mùi thơm của mật ong bạc hà rất đặc trưng và cực kỳ thoang thoảng, không gắt. Thường thì mọi người cứ nghĩ, mật ong bạc hà là do ong hút mật cây hoa bạc hà nên hẳn nhiên có vị ngọt khé, the the, nhưng thực tế lại khác rất nhiều. Mật ong bạc hà Hà Giang ngược lại sở hữu vị ngọt thanh, mát dịu chứ không ngọt khé họng. Khi đưa vào miệng sẽ có cảm giác thanh mát từ khoang miệng đến cổ họng. Thú vị hơn, mật ong bạc hà không gây tê lưỡi hay khoang miệng như khi ăn bạc hà thường có màu vàng chanh hoặc xanh olive anh Cường chia sẻ.
Mật ong bạc hà Hà Giang được biết đến là loại đặc sản quý chỉ có tại vùng cao nguyên núi đá Hà Giang. Nghề nuôi mật ong bạc hà Hà Giang trước đây chưa xuất hiện tại cao nguyên đá. Sau này, khi các đồng bào người H’mông, Dao, Tày… nhận thấy mật ong từ hoa bạc hà nở rất thơm ngon thì họ bắt đầu tìm cách khai thác những tổ ong tự nhiên. Từ đó, nghề nuôi mật ong bạc hà Hà Giang ra đời.
Nâng tầm thương hiệu
Mật ong bạc hà Hà Giang hiện được phát triển tại 4 huyện Cao nguyên đá, gồm: Mèo Vạc, Đồng Văn, Yên Minh và Quản Bạ với trên 50.000 đàn, gần 3.000 hộ nuôi ong, hơn 1.100 ha diện tích cây Bạc Hà mọc tự nhiên. Cùng với đó, tỉnh Hà Giang cũng có hàng chục doanh nghiệp, HTX sản xuất, chế biến mật ong. Sản phẩm mật ong bạc hà được đánh giá chất lượng sản phẩm tốt, có giá trị dinh dưỡng cao. Mật ong bạc hà nguyên chất chứa đến 82% Carbohydrate. Loại mật ong này còn chứa rất nhiều vitamin và dưỡng chất như: vitamin: C, B2, B3, B5, B6, B9 và khoáng chất: Canxi, Sắt, Magie, Kẽm,… Đồng thời, có đặc tính chống oxi hóa, kháng khuẩn, chống viêm vượt trội.

Năm 2013, thương hiệu “Mật ong Bạc Hà” của Hà Giang đã được Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ) cấp Chứng nhận Chỉ dẫn địa lý. Từ khi được cấp Chỉ dẫn địa lý, mật ong bạc hà của Hà Giang không ngừng được mở rộng vùng sản xuất, nâng cao giá trị cũng như tạo dựng được thương hiệu trên thị trường trong nước và quốc tế. Với giá bán bình quân hiện nay từ 700 đến 800 nghìn đồng/lít, có thời điểm tới 900 nghìn đồng/lít, nghề nuôi ong nội khai thác phấn hoa cây bạc hà đã góp phần nâng cao thu nhập, tạo tiền đề đẩy nhanh công cuộc xóa đói giảm nghèo đối với đồng bào các dân tộc trên vùng cao nguyên đá.
Chỉ dẫn địa lý giúp mật ong bạc hà Hà Giang được bảo hộ và thẩm định theo quy trình từ sản xuất thu hoạch, đóng chai và lưu thông đảm bảo khoa học. Việc được bảo hộ về chỉ dẫn địa lý đã mở ra cơ hội cho loại mật ong này đủ sức cạnh tranh trên thị trường và góp phần để người dân mạnh dạn đầu tư vốn cho việc nuôi ong, tăng thu nhập đồng thời bảo tồn và phát triển được nguồn giống quý trong nông nghiệp.
Để gìn giữ thương hiệu và phát triển sản xuất mật ong Bạc Hà, về phía chính quyền địa phương và cơ quan chức năng tỉnh Hà Giang đã tạo điều kiện thuận lợi để người nuôi ong, doanh nghiệp nuôi ong được vay vốn với lãi suất ưu đãi để phát triển đàn ong mật. Từ hình thức nuôi quảng canh, tự phát thì nay bà con đã dần có ý thức nuôi ong để phát triển kinh tế gia đình. Ngoài việc khuyến khích phát triển để tăng đàn, các ngành chức năng còn tổ chức cho đội ngũ cán bộ khuyến nông đến tận thôn bản phổ biến kỹ thuật nuôi ong cho người dân, hướng dẫn họ chuyển từ nuôi ong bằng đõ sang nuôi ong bằng thùng cầu, hướng dẫn cách lấy mật bằng cách quay cầu. Do vậy, chất lượng mật được nâng lên, đảm bảo nguyên chất, giữ được vị ngọt, thơm đặc trưng của mật ong bạc hà Hà Giang.
Công dụng của mật ong bạc hà
Từ lâu mật ong bạc hà đã được xem là một vị thuốc đến từ thiên nhiên với những dược tính tốt cho sức khỏe, đặc biệt là công dụng chữa các bệnh về đường tiêu hóa. Mật ong nguyên chất có chứa rất nhiều chất chống oxy hóa và các chất kháng khuẩn, giúp nâng cao sức đề kháng và hệ miễn dịch cho cơ thể . Bên cạnh đó, mật ong kết hợp với tinh chất bạc hà cũng giúp tăng cường chống nhiễm trùng do các vi sinh vật như vi khuẩn, nấm và nhiều loại virus khác gây ra và nâng cao hệ miễn dịch của cơ thể.

Mật ong hoa bạc hà nguyên chất có thể sử dụng với tinh bột nghệ và tam thất rất tốt cho người bị đau dạ dày, tá tràng hoặc rối loạn đường tiêu hóa. Việc dùng mật ong bạc hà hàng ngày giúp tăng sức đề kháng, cải thiện hệ thống tiêu hóa. Bồi bổ sức khỏe, nâng cao sinh lực, có tác dụng tốt với các bệnh viêm họng, hô hấp, bệnh tim mạch, tiểu đường, viêm loét dạ dày, đại tràng, suy nhược cơ thể …Ngoài ra, nó còn có tác dụng tăng cường sức khỏe cho người già, trẻ em, người bệnh, người mới ốm dậy, phụ nữ có thai và sau khi sinh nở. Bên cạnh đó, mật ong bạc hà cũng tác dụng cực kì tốt cho sắc đẹp của chị em phụ nữ.
Mật ong bạc hà Hà Giang là thực phẩm vàng vô cùng ý nghĩa của cao nguyên núi đá. Với công dụng tuyệt vời cho sức khoẻ con người cùng hương vị thơm ngon của mật ong bạc hà Hà Giang. Do đó, khi đi du lịch Hà Giang hoặc đến mùa mật ong bạc hà, những người sành ăn thường không bỏ qua cơ hội săn lùng loại mật ong đặc biệt này.
Đức Anh/ Bài đăng Tạp chí Truyền thống và Phát triển số 11 tháng 11 năm 2023